अतिथी देवो भव!

दुस-याच्या घरी एक दिवस-रात्र काढायची म्हटली तरी आजही कित्येकांच्या जीवावर येतं. रात्री दमूनभागून कधी एकदा स्वत:च्या घरी जाऊन पाठ टेकतोय असं आपल्याला होत असतं. स्वत:च्या घराशिवाय चैनच पडत नाही असंही काहींचं म्हणणं असतं. किंबहुना आपल्याकडल्या कित्येक म्हणी घराशी निगडित आहेत. अशा भारतीय पर्यटकाला प्रवासाला गेल्यावर होम स्टेचं आकर्षण वाटू लागलं आहे.

हे आमचं दुसरं घरच आहे किंवा घरच्यासारखी माणसं इथं भेटतात वगरे वाक्यं मला पूर्वी जाहिरातीच्या कात्रणातून कापून काढल्यासारखी वाटायची. कारण आपला एक अढळ विश्वास असतो की आपल्या घरासारखं ( मग ते कितीही छोटं-मोठं का असेना ) दुसरं घर मिळणं ही जवळजवळ अशक्यच गोष्ट असते. ते खरंही असतं म्हणा. कारण घर भिंतींनी नाही, तर आतल्या माणसांनी बनलेलं असतं. घराविषयीच्या व एकूणच कुटुंबपद्धतीबाबतच्या आपल्या भारतीयांच्या काही कल्पना अगदी ठाम आहेत. त्या टिकून आहेत म्हणूनच भारतीय संस्कृती आजतागायत टिकून आहे.

आपलं घर व घराचं वेगळेपण, प्रेम जपणारी आपण माणसं. आपलं घर ते आपलंच घर, दुस-यांच्या घरात ती भावना कशी येणार, असा सारा भावनिक मामला असताना भारतीय पर्यटन व्यवसायात होम स्टे यासारखी संकल्पना रुजणं थोडं अवघडच होतं. आजही आहे. परंतु आज होम स्टे कल्पनेचा विस्तार होतोय. वर म्हटलेलं माझं मत आज थोडंफार बदलू लागलं आहे.

काही दशकांपूर्वी केरळमध्ये पहिला होम स्टे सुरू झाला. परदेशातील बेड अँड ब्रेकफास्टसारखी ही कल्पना आहे. म्हणजे एखाद्याच्या घरी मुक्काम ठेवून आपण पर्यटन स्थळी फिरून यायचं. ही कल्पना खरी भारतीयांच्या मानसिकतेच्या अधिक जवळची. म्हणजे एखाद्या नातेवाईकाच्या घरी राहायला जाऊन तिथली आसपासची पर्यटनस्थळं पाहायची हा प्रकार काही आपल्याला नवीन नाही. पण इथे घर नातेवाईकांचं किंवा मित्र-मैत्रिणीचं नसणार तर दुस-या कोणा अपरिचित माणसाचं असणार. त्यामुळे पैसे देऊन का होईना, अशा घरात कसं राहायला जायचं याविषयी भारतीय पर्यटकांच्या मनात हजार प्रश्न उभे राहतात. पुन्हा त्या घराविषयी आपण कधी ऐकलेलं नसतं.

आता इंटरनेटनं सर्व काम सोपं केलंय. इथं निरनिराळ्या होम स्टेंचे रिवू वाचायला मिळतात. पण अगदी पूर्वी ही सोय नव्हती. होम स्टेचा मालक नक्की चांगलंच वागवेल की नाही, याची खात्री नसतानाही पैसे भरून परक्या घरात राहण्यापेक्षा हॉटेलात राहिलेलं परवडलं असा विचार आजही लोक करतात.

आपल्याकडे होम स्टेची संकल्पना रुजायला उशीर का झाला याच्या काही कारणांपैकी प्रमुख कारण हे की, भारतीयांची मानसिकता. हे घर आहे हॉटेल नाही, इथं वाट्टेल ते चालणार नाही, असा दम दिलेला आजही काही घरात ऐकू येतो. म्हणजे हॉटेल ही काहीतरी दुय्यम दर्जाची गोष्ट असावी हे आपल्या मनात खूप वर्षापासून बिंबवलं गेलंय. असं असताना आपण होम स्टे घरात सुरू करायचा, पर्यायाने घराचं हॉटेलच बनवायचं हेच मुळी कित्येकांना मान्य नव्हतं व नाहीये. परदेशातही होम स्टे आहेत. ते आपल्यासारखेच आहेत. पण आपल्याकडे मुळात होम स्टे सुरू झाला तो घरापासून दूर येणा-या पर्यटकाला घरासारखी जाणीव देणारं दुसरं घर त्याच्या प्रवासात मिळावं या उद्देशाने. असा अनुभव देताना प्रवाशाने त्या घरात समरस व्हावं, असं त्याला स्वत:हून वाटलं पाहिजे.

पण कोणा परक्याने आपल्या घरात आल्यावर कसं वागावं, यासाठी भारतीयांचे काही नियम आहेत. मग हे सर्व नियम होम स्टे कल्पनेत पाळले जाणार होते का? खासगीपणा जपला जाणार होता का? प्रवाशाला घरच्यासारखी आस्था व घरमालकाला पैसा मिळणार होता का? होम स्टे संकल्पनेविषयी अशा अनेक समजुती व गरसमज लोकांच्या मनात होते. आजही असतात. दुसरा अडसर होता तो प्रत्यक्ष घरमालकाच्या मनामध्ये. मध्यंतरी वेळासला गेले असताना याचा अनुभव आला. तिथं माडा-पोफळाच्या बागा आहेत, आमराया आहेत, विपुल निसर्गवैभव आहे.

वेळाससारखं गाव कासव पर्यटनाच्या निमित्ताने जगाला माहीत झालं. पण तिथं किंवा कोकणातल्या अनेक गावांमध्ये आज होम स्टे सुरू करून परक्या प्रवाशांना आपलं घर वापरू द्यायच्या मुद्दय़ावर द्विधा मन:स्थिती आहे. पर्यटनातून अर्थार्जन होऊ शकतं, हे काहींना समजलेलं आहे, त्याच लोकांनी होम स्टे सुरू केलेत. मात्र काहींच्या गळी अजून ही कल्पना उतरलेली नाही.

आपण आपल्या कुटुंबाचा खासगीपणा चार पैशांसाठी का बाजारात मांडावा, असा काहींचा आक्षेप असतो. याचं दुसरं कारण माझ्या निरीक्षणानुसार असं असू शकतं, ते म्हणजे आपण आपल्या कुटुंबातल्या स्त्रियांना जपतो. मग परका प्रवासी येऊन तिथं घरातल्या बायकांच्या आजूबाजूला वावरणार ही काहीजणांना काहीशी धोक्याची गोष्ट वाटू शकते. त्यात काही गर नाही. मात्र एकाच गावात अनेक घरं ही तिथल्या एखाद्या संस्थेच्या अंतर्गत होम स्टे सुरू करत असतील, तर अशा घरांना सुरक्षिततेचा फायदा मिळतो. त्यांच्यावर गावातल्या व संस्थेच्या लोकांची नजर राहते. पण एखाद्या गावात एका बाजूला असणा-या घरात होम स्टे सुरू असेल तर मालक व प्रवासी या दोघांनाही काळजी घ्यावी लागते. विशेषत: महिलांना.

होम स्टे इतर अनेक बाबतीत हॉटेलांपेक्षा सरस ठरतात. एखाद्या ठिकाणचं स्थानिक वैशिष्टय़, तिथल्या चाली-रिती, खाद्य व कुटुंब संस्कृती वगरे जाणून घ्यायची असेल तर होम स्टेला पर्याय नाही. म्हणूनच आज अनेक कुटुंबं त्यांचं फार्महाऊस वगरे होम स्टेमध्ये रूपांतरित करतात. इथं भारतीयांचा चाणाक्षपणा दिसतो. आपण जिथं राहणार नाही, अशी म्हणजे आपलं प्रत्यक्ष घर नसलेली जागा ते होम स्टेसाठी देतात.

पर्यटक आले की ही माणसं तिथं जाऊन राहतात. हॉटेलांपेक्षा इथं अधिक मोकळेपणा व घरगुती वातावरण असतं म्हणून होम स्टेची परंपरा आपल्याकडे सुरू झाली व तिच्या लोकप्रियतेचा फायदा उठवत अनेकांनी अव्वाच्या सवा भाव वसूल करणं सुरू केलं. अशा होम स्टेमध्ये चुकूनही फिरकू नका. इंटरनेटवरील परीक्षणांमध्ये प्रामाणिक मतं कोणती आहेत, याचा अंदाज घ्या. त्या होम स्टेची स्थानिक परिसरात चौकशी करा. मगच होम स्टे बुक करा. यातील बाकी निकष वैयक्तिक असतात. भारतीय पर्यटनाला प्रसिद्धी, महसूल व पर्यटक मिळवून देण्यात आज होम स्टे चांगलं काम करत आहेत.

आज ठिकठिकाणी होम स्टे उपलब्ध आहेत. होम स्टेमध्ये राहण्याविषयी पर्यटकांच्या मनात आता फारसे गरसमज नसतात. उलट भारतातील प्रांतीय संस्कृतीची झलक पाहायला मिळेल म्हणून लोक होम स्टेची निवड करू लागले आहेत. त्यातही होम स्टेमध्ये राहणं हे अधिक उत्तम व खर्चाच्या दृष्टीनंही फायदेशीर ठरतंय म्हटल्यावर माझ्यासारख्यांनी अनेकदा होम स्टेला पसंती दिलीय. माझ्या अनुभवानुसार मनानं चांगली असणारी माणसं होम स्टेची मालक असतील तर नक्कीच अशा होम स्टेमध्ये खरोखर घरी राहिल्यासारखा अनुभव मिळतो. कर्नाटक, प. बंगाल, आसाम, कोकण अशा अनेक ठिकाणी मला चांगले मनासारखे होम स्टे म्हणजे घरं वाटय़ाला आली. असा एखादा उत्तम अनुभव तुम्हालाही मिळो.

Here is the link for published article http://epaper.eprahaar.in/detail.php?cords=18,1406,1464,2268&id=story4&pageno=http://epaper.eprahaar.in/22022015/Mumbai/Suppl/Page4.jpg